Амирхосеин Асгари: „Ако не снимам филмови, ќе умрам“

Како дел од Официјалната селекција на долгометражни филмови 2023, наш гостин беше Амирхосеин Асгари од Иран кој, иако виртуелно, во еден кус, вдахновен разговор, пренесен низ импресионистичкиот текст на Виктор Јованоски кој го споделуваме со вас тука, ни ја расветлува неговата верба во филмската уметност, како и искуството од снимањето на поетичниот „Последниот снег“, претставен на 13. Филозофски филмски фестивал… 

Се отелотворува од виртуелниот мрак – врамен во својот истоветно виртуелен портрет-прозорец – неприродно наеднаш и точно навреме, па одвај и да имам можност да помислам дека човек прелесно се привикнува на сè, па дури и на чудесниот факт дека живееме во век во кој три илјади километри меѓу Скопје и Техеран можат во трепнеж на окото да се преустројат во созвучна кореографија од пиксели, беспрекорно разбирлива за две од петте човечки сетила.

„Презафатен сум за да доцнам,“ ми вели малку подоцна, на воочливо разигран и ведар фарси, заради тоа што неговиот англиски е од онаа како-си-добар-сум природа која не им дозволува, на скромните сопственици на ваквото знаење, нешто повеќе од тоа да кимаат со главата, во напрегнато кроки-разбирање, кога некој го користи овој или оној недостатно усвоен јазик во нивна близина. И навистина, бидејќи преведувачот меѓу македонски и фарси ни доцни поради потешкотии со конектирањето, сè што си разменуваме на англиски со Амирхосеин Асгари – четириесет и петгодишен режисер на два долгометражни филма, Без граници (2014) и Последниот снег (2022) – се неколку куртоазни поздрави и полунасмевки, зашто и тие се на некој друг јазик тогаш кога отсуствува заеднички.

Ми станува ова и прејасно кога вревливата воведна размена нагло потонува во непријатна тишина, а Асгари полувознемирено ја свртува главата налево (во профил, си помислувам, во сериозен профил наликува на долгогодишен испосник или, пак, на искусен герилец, со кусава, подбелена гарибалдиевка, со сивиов прамен што шеретски се разластарува над десното око) и почнува да мавта со раката во непозната насока, извикувајќи нешто што со напор можам да го препознаам како „Мани! Мани!“ Мани, дознавам набрзо, е името на неговиот син, тинејџер. „Неговиот англиски… подобар,“ воздивнува Асгари, одново насмевнат, и одново вљубен во животот и светот како љубопитен гостин или широкоград домаќин и, со татковска строгост, го сместува едниот крај на слушалките во увото на син му.

Уште од почетокот на разговорот, во долниот дел од прозорецот, можам да забележам дека прстите од левата рака му се неприродно статични, но причината зад тоа ми се разјаснува дури откако Амирхосеин го повикува со неа Мани: и остатокот од раката, сè до лактот, е имобилизиран, во лонгета, превиена со синкав завој. Го прашувам што се случило. Мани очигледно нема потреба да го преведе прашањето, но одговорот го преведува на начин што ме тера да се запрашам дали и тој, како мене, ја слуша приказната за првпат: „Сообраќајна несреќа. Го удрил автомобил додека возел мотор. Но, сега е подобро…“

На моите желби за брзо заздравување, Асгари одговора со еден од неколкуте негови запамтливи лаконизми, повремено површни и преопшти, често водлести и зашеќерени, но некако секогаш наместо и никогаш дегутантно упадливи, никогаш сведоци на нешто помалку од присност, желба за разговор и неуморливо ведар дух: „Фала, фала, ама – ништо страшно! Не боли ниту премногу ниту предолго кога ќе ти се скрши раката; ама не дај боже да ти се скрши срцето!…“

Од тука некаде – на љубовта мислам, секако, големиот увод во сите разговори и сè што постои – и почнува поформалниот дел од нашиот разговор, кој и не е најлесен за водење, поради тоа што прецизно кусите прашања можат да се разрешат во просветлувачки одговори само кога доаѓаат отпосле, по несредено долгите (нешто како музичка каденца по синкопирани фрази), ама долгите прашања тешко се поставуваат во присуство на нестабилна интернет-конекција и жив, виртуелен Хермес без бележник, во косовски екстериер, на пауза од работни обврски – прекрасниот Агим Абдула, тетовчанец со две дипломи по режија со техерански печат, и повеќе од идеален преведувач во случајов.

„Ах…“ воздивнува Абдула на едно место, на средина од предвидениот разговор, после петминутниот одговор на Асгари на едно мое прашање за љубовта и нејзините граници; „Амирхосеин го кажа ова толку убаво што само можам да се надевам дека сум запомнил достатно…“ Неговото толкување е, исто така, долго и сликовито – трае речиси две минути – но доаѓа по цена на физиогномски насетлива разочараност што, ете, можеби пропуштил некои значајни места при преводот, можеби и најубавите, можеби токму еден од оние лаконизми на Асгари кои, сакал или не, имаат моќ да те посетат во најнеочекуван момент, како одек, и два-три дена по разговорот. Оттука, не ме изненадува воопшто радосната реакција на Агим кога, на средина од моето наредно прашање, го поканувам да го преведе кажаното пред да продолжам натаму: „Е, така, токму тоа сакав да го кажам,“ вели. „Ако може ред по ред да одиме, да не се измачувам…“

Така и правиме, од тој миг па до крајот на интервјуто, но ова само делумно ја олеснува комуникацијата низ втората половина од нашиот разговор. Впрочем, никогаш и не добивам можност да преминам на наредниот ред од моето прво ред-по-ред поставено прашање: веројатно помешувајќи го за целосно – а можеби и заведен од потребата да ме поправи околу името на еден од карактерите („Хоршид е, а не Хоршин: важно е!“) – Асгари одново се занесува во својот сега веќе ред-по-ред расказ за доаѓањата и заминувањата, за волците и стравот, за сонцето и екстремизмот, па јас – на мое лично задоволство – доаѓам до збор дури девет минути подоцна, немарно свесен дека имам поставено одвај едно и пол од многуте претходно подготвени прашања и разочаран што имам време за уште најмногу толку; зашто веќе се самрачува над Техеран и зашто веќе сме ја пречекориле предвидената временска граница од триесетина минути; и зашто ограничувањата се често истоветно онолку значајни колку и слободата. Би прашувал уште многу, би слушал уште повеќе, ама Асгари рече дека на влезот од неговата работна соба стои знак на кој пишува „Времето е сериозна работа.“ Па, одлучувам да го испочитувам, на премолчено, со надеж дека нема да мине многу време пред околностите да ни дозволат средба во живо, во Скопје, на некое идно издание на Филозофскиот филмски фестивал.

Веќе гостувал тука, Амирхосеин, пролетта 2018-та, по повод специјалното прикажување на неговиот дебитантски долгометражен филм Без граници – алегорија во молк на три јазици – некоја година откако истиот се закитува со неколку фестивалски награди, вклучително и онаа за најдобар азиски филм во Токио. Исто како и филмот (со сите негови маани и наивности), и сесијата за прашања (достапна на Јутјуб) вреди да се погледне повеќе од еднаш: колку поради видливата желба на Асгари да сподели што е можно повеќе од своите заткулисни искуства, толку и поради нивната хумористичност и неповторливост. А и поради Сидо, секако, неизбежно и поради Сидо, на чија драматуршка замерка за ненадејното воведување на еден од ликовите во филмот, американски војник, Асгари реплицира со недвосмислено и надегоистично „да, во право сте – тој и не треба да е таму“ пред да разјасни дека во неговото изворно сценарио и вистина го немало војникот. Односно, го имало, ама во женски род, со бебе во утроба. Па, добро, настрана сè, колку често се поставуваат вакви прашања денеска, директни прашања што ненадејно ја раскринкуваат структурата на делата во разглед и го распретуваат креативниот процес? И: чуму инакви?

Којзнае, можеби и јас имав спремно некое такво прашање за Последниот снег, ама ако било така, никогаш не стигнавме до него. Потсетувајќи го Асгари на некои од нештата што ги споделил со македонската публика во текот на споменатата кинотечна сесија од 2018-та, барам од него да направи споредба на искуствата при снимањето на двата негови филма. „Во Без граници работевте со деца, со натуршчици, а сега имавте можност да работите со видни и наградувани ирански актери и актерки, како Амин Хајеи, Маџид Салехи и Ладан Мостофи; тогаш имавте премингеровскo-висконтиевски аудиции, на преку три илјади деца, а и неколку месеци посетувавте, речиси секојдневно, воена зона на границата со Ирак за да го најдете правилното место за снимање, правилниот брод, правилните актери… И овој филм е снимен на тешки локации, со волци. Беше ли ова искуство полесно во споредба со првото?“

„Искрено, не можам да се сетам на некој што го виде сценариото за Последниот снег а не изреагира со ’Амирхосеин, па ти си луд! Ова никогаш нема да се сними! Зошто не си поставиш пред себеси некоја полесна задача?’ Ама јас сакам да си поставувам тешки задачи и не сакав да се откажам од првото нешто што ме привлече кон приказната: снежната атмосфера, сувиот пејзаж, студенилото, заканата на зимата…“

„Велат дека Ана Каренина се начнала од еден пладневен сон на Толстој за нејзиниот ’гол аристократски лакт’, вдахновен од неговата средба со Марија Хартунг, ќерката на Пушкин. Дали вашиот ’лакт’ беше некоја ваква средба со зимата и снегот?“ „Па, не, не… Реалноста е дека првата помисла на Последниот снег се изнедри од средба со еден текст, или поточно со еден расказ од еден многу добар ирански автор кој мигновно ме привлече, и тоа токму на тоа ниво, амбиентно. Целиот расказ се одвива во еден смрзнат, ладен амбиент…“

Не успевам, до крајот на интервјуто, да откријам кој е расказот-инспирација зад Последниот снег и дали негов автор е за мене непознатиот, Хасан Хосеини, чие име е наведено меѓу сценаристите; не успевам ниту да прашам за некои други можни влијанија и паралели кои ми фатија око, како на пример, онаа меѓу потрагата по можеби мртвата Хоршид („… па, да, Хоршид, како можев да погрешам: хоршид значело ’сонце’ на фарси, згаснато од мрачниот екстремизам на нејзиниот татко…“) со сличната таква потрага што е нуклеусна во Се случи еднаш во Анатолија на Нури Билге Џејлан. За среќа, природно ми се отвора простор во еден момент да обрнам внимание на една друга ваква асоцијација, макар била и свесно вчитана подробност.

„Ми се допадна сцената,“ му велам, „кога Јусеф ја отвора теглата со мед, која му ја подарува Рана, и во неа наоѓа пчела; откако ја промива во вода од медот, нежно ја оддувнува низ отворениот прозорец, па си се присмевнува, едновремено и на себеси и на светот, за првпат во целиот филм. Ме потсети оваа пчела, симболички, на онаа од вториот дел на Декалогот на Кјешловски, која со многу напор се избавува од една чаша со зашеќерени јагоди. И таму нејзината успешна битка за живот навестува радикална и неочекувана промена во наративот за еден од главните ликови. Има ли некаква поврзаност тука, некаква инспирација?“

„Според мене, пчелата е едно од најинтересните и најсовршени суштества создадени од Бога. Исклучителна како инсект сама по себе, таа, исто така, е и создавач на нешто подеднакво исклучително: медот, најубавата и најздрава супстанција што ни е позната. Па, сепак, спојот на тие две исклучителни нешта, во некои моменти, може да резултира со нешто спротивно на нивната природа – неретко се случува совршениот создавач да се самозароби во сопствената совршена креација. Така е и со Јусеф, кој е роб на својата исклучителност и на успешните раскази што си ги раскажува за себеси. Ослободувањето на пчелата – и во право сте тука и многу е соодветен коментарот – симболички го навестува и неговото лично ослободување. А што се однесува на споредбата со Кјешловски, барем свесно, ја немав на ум. Па, сепак, ме радува што ја посочи, зашто тој е еден од оние кому сите ние млади режисери можеме да им бидеме само должници…“

Но што е тогаш она што го ослободува Јусеф на ниво на наратив, од оваа, многу поприземна, страна на симболот? „Па, љубовта, секако, коренот на сè. Видете вака сега: ние, луѓето, се раѓаме во страв. Се плашиме, уште како деца, од темнина, од природата, да не изгубиме нешто или некого… Но, сето ова го спречува нашето созревање. Волкот е јасна материјализација на стравот на Јусеф, односно на неговата неспособност да се соочи со наративите за себеси; Рана, пак, која се јавува како негов љубовен интерес, е посредникот меѓу нив двајца, Јусеф и волкот. Само преку неа може Јусеф да се види себеси, да погледне длабоко во амбисот на својот страв и да открие дека, од другата страна на мракот, ја има единствената светлина што воопшто постои.“

Значи, пак сме меѓу симболи и обрасци. Пак она класично самоспознавање, пак херојската матрица, пак стомакот на китот, пак Ниче, пак Кембел, пак Јунг. Ама, и не може инаку да го прочитате филмот, особено не после крајот, во кој оваа средба меѓу Јусеф и волкот, меѓу човекот и неговиот страв, меѓу мракот и светлината, е преведена и на ниво на впечатлива секвенца, од која отсуствува не само Рана, туку и Хоршид, туку и никогаш присутната разведеница на Јусеф – зашто поинаку и не може, зашто оваа троглава женска фигура мора, и на ниво на наратив, нужно да ја стекне својата раноподготвена улога во митот за Јусеф: катализатор за неговото созревање. Ама, добро, Последниот снег не е сложен филм – и сигурно не на таков начин.

Како полуприговор, тука некаде дознавам од Асгари и за една паралела која (имам чувство) требала да се следи за да додаде на слоевитост на приказната, паралела на која посакувам да се сетев и самиот. „Кога бев дете,“ вели Амирхосеин, „за малку нешта ме болеше срцето повеќе отколку за волкот во приказната на нашиот пророк Јусуф, обвинет во отсуство за нешто што никогаш не го направил.“ Секако, го дознавам сето ова во превод на Агим, по двоминутен исказ на Асгари, па немам ниту можност да им посочам на двајцата дека нема потреба да ми ја прераскажуваат приказната за Јусуф. Ја знам. Ја знам и кога Јусуф беше Јосиф и кога Јосиф беше Озирис. Пак мит, пак Кембел, пак Јунг. Ама, тешко е инаку: обрасците се секогаш во минато, а ние сме дојдени предоцна; нам ни остануваат деталите.

Еве еден, за волците: не било воопшто тешко да се работи со нив; било невозможно со кравите. Еве и друг, колку за споредба: волкот го нема речиси никаде низ целиот Стар Завет. Но, во „Јусуф“, дванаесеттата сура – единствената посветена на една личност во целиот Куран – волкот се јавува два пати, и првиот и вториот без воопшто да се појави. „О, татко наш“, му велат Јусуфовите браќа на Јакуб/Јаков, „зошто не ни го довериш Јусуф? Испрати го утре со нас да се забавува и да се разоноди, ние сигурно ќе го чуваме.“ Јакуб, пролепса, логос: „Навистина ќе ми биде жал ако го однесете, а се плашам да не го изеде волк кога вие нема да внимавате на него.“ Вечерта, откако го фрлаат Јусуфа во бунар, според планот, браќата со плачење и крвава кошула се враќаат кај својот татко. „О, татко наш,“ му велат, „заминавме да се натпреваруваме, а Јусуф го оставивме кај нашите работи, па го изеде волк. А ти нема да ни веруваш, иако вистината ти ја говориме!“

Јакуб и не верува, ама некако успева гневот и болката да ги примири во тризборна пофалба на трпението, кое е единственото нешто што му го побарува на Аллах. Интересно, сосема истото го бара и Асгари од себеси. „Веќе работам на сценарио инспирирано од приказната за Ејјуб [исламскиот Јов]. Тој е отелотворение на трпението во исламот. Па, и јас, преку него, ќе си ја искушувам сопствената трпеливост!“ Има нешто во начинот на кој се насмевнува додека го вели ова на фарси – во начинот на кој Агим се огледува во смеата – што ми сугерира дека неговиот трет филм ќе биде сè освен камерна драма.

Веќе знам дека ќе работи посветено и самотно на сценариото, како и на сите наредни. Тие се, ми рече, неговиот волк: кога ги остава далеку од себе, не престануваат да го демнат од мракот, па мора себично да се осами од светот за да се соочи со нив, на чистинката на белиот лист или екран. „Би рекол дека растам и созревам празнејќи си ја совеста од приказни,“ вели, и ете пак лаконизам, помислувам, пак класичното самоспознание, пак некоја ојдиповска потрага по себеси. Ама ете го сега и Фројд, виснат над рамото на Јунг. Знам што би рекле и едниот и другиот како реплика на последните зборови на Асгари, упатени уште на фарси директно кон мене, како прва реакција на моето прашање дали има нешто следно во план: „Виктор, Виктор“, ми вели со светнати очи, додека јас кимам во неразбирање, „па, мора да има, мора! Ако не снимам филмови, јас ќе умрам, ти велам, ќе умрам!“

Не поминува долго пред да откријам дека разговорот со Асгари и Абдула, со Амирхосеин и Агим, и онака тежок за водење и испрекинат од потешкотии во конекцијата, не е сочуван правилно на мојот компјутер и дека сè што останало од него во некој употреблив облик се триесетина минути аудио; уште пострашно, сфаќам, недостасуваат поважните десет-петнаесет, последните, кога конечно дојдовме до кусите прашања и каденцираните лаконизми. Ништо страшно, си помислувам два-три дена подоцна, памтиме сè што вреди да се запамети. Па, седнувам да го напишам текстов.

Виктор Јованоски,

Филозофски филмски фестивал